Schemat to uporządkowany wzorzec wiedzy rozwijający się w dzieciństwie, który znajduje wyraz w określonych zachowaniach, uczuciach i myślach (Arntz, 1998). Schematy mogą być adaptacyjne i nieadaptacyjne w zależności od tego czy potrzeby dziecka były zaspokojone.

Wczesne nieadaptacyjne schematy, które kształtują się w okresie dzieciństwa na skutek interakcji między różnymi czynnikami: temperamentem dziecka, stylami rodzicielskimi rodziców oraz znaczącymi, czasami traumatycznymi doświadczeniami zawierają w sobie wrażenia zmysłowe, doświadczone emocje i działania, a także nadane im znaczenie. Działają one jak filtry, za pomocą których ludzie porządkują, interpretują i przewidują świat. Wczesne nieadaptacyjne schematy można definiować jako wszechobecne wzorce życiowe które oddziałują na procesy poznawcze, emocje, wspomnienia, percepcję społeczną i interakcje z ludźmi, a także wzorce zachowań jednostki.

Jak wspomniano wyżej wczesne nieadaptacyjne schematy powstają wskutek niezaspokojenia podstawowych potrzeb emocjonalnych w dzieciństwie. Przedstawiamy pięć podstawowych potrzeb z podziałem na schematy, które mogą powstać w wyniku ich niezaspokojenia w okresie dzieciństwa:

Bezpieczne przywiązanie (bezpieczeństwo, przewidywalność, miłość, opieka, troska, uwaga, akceptacja) – obszar schematów ROZŁĄCZENIE I ODRZUCENIE

• Opuszczenie/Niestabilność Więzi
• Nieufność/Skrzywdzenie
• Deprywacja emocjonalna
• Wadliwość/Wstyd
• Izolacja społeczna/Wyobcowanie

Ten obszar cechują trudności w budowaniu przywiązania. Wszystkie należące do niego schematy wiążą się z brakiem poczucia bezpieczeństwa i stabilności w relacjach. Źródłem są najczęściej: doznanie opuszczenia przez znaczące osoby, braku poczucia przynależności z powodu wykluczenia z grup rówieśniczych, czy doznania krzywd.

Autonomia, kompetencja i poczucie tożsamości – obszar schematów OSŁABIONA AUTONOMIA I BRAK DOKONAŃ

• Zależność/Niekompetencja
• Podatność na zranienie/zachorowanie
• Uwikłanie emocjonalne/Nie w pełni rozwinięte ja
• Porażka

W tym obszarze na pierwszy plan wysuwają się problemy z autonomią i potencjałem osiągnięć. Osoby wykazujące schematy z tego obszaru postrzegają siebie jako zależne, brakuje im wiary w siebie i gotowości do samostanowienia. Schematy z tego obszaru mogą tworzyć się na bazie społecznego uczenia się przez naśladowanie modeli – np. gdy rodzice nieustannie ostrzegają dziecko przed rozmaitym niebezpieczeństwem, chorobami lub cierpią na zabUrzenia OCD. Ponadto u źródła mogą leżeć rodzice niepewni czy dziecko posiada odpowiednie do wieku umiejętności i czy jest w stanie sprostać wyzwaniom rozwojowym / gdy dziecku stawiane są zbyt wysokie wymagania lub gdy musi ono podejmować autonomiczne decyzje zbyt wcześnie bez odpowiedniego wsparcia.

Wolność wyrażania prawdziwych potrzeb i emocji – obszar schematów NAKIEROWANIE NA INNYCH

• Podporządkowanie
• Samopoświęcenie
• Poszukiwanie akceptacji i uznania

Cechą typową dla tego obszaru jest przekładanie potrzeb, życzeń i pragnień innych ludzi nad własne. W efekcie większość wysiłków ma na celu zaspokojenie potrzeb otoczenia. Często schematy z tego obszaru powstają w celu poradzenia sobie przez jednostkę ze schematami z obszaru rozłączenia i odrzucenia np. schemat podporządkowania jakoś sposób radzenia ze schematem skrzywdzenia (aby uniknąć konfrontacji z pijanym
i agresywnym ojcem dziecko zachowywało się ulegle). Częstą przyczyną powstania wyżej wymienionych schematów jest kontakt z modelem uległości – np. matka uległa, nie stawająca w obronie dzieci i podporządkowująca się agresji ojca.

Spontaniczność i zabawa – obszar schematów NADMIERNA CZUJNOŚĆ I ZAHAMOWANIE

• Negatywizm/Pesymizm
• Zahamowanie emocjonalne
• Nadmierne wymagania/nadmierny krytycyzm
• Bezwzględna surowość

Osoby wykazujące schematy z tego obszaru unikają przeżywania i wyrażania spontanicznych uczuć i potrzeb. Schematy te rozwijają się w wyniku wzmacniania
i społecznego modelowania, na przykład jeśli rodzice kpili ze spontanicznego wyrażania uczuć, ucząc tym samym swoje dzieci że powinny się wstydzić przeżywania emocji. Schematy te mogą też wykształcić się pośrednio jeśli rodzice wzmacniają wyłącznie osiągnięcia i sukcesy, a pomniejszają i ignorują inne ważne akspekty życia takie jak zabawa i spontaniczność.

Realistyczne granice i samokontrola – obszar schematów USZKODZONE GRANICE

• Roszczeniowość/Wielkościowość
• Niedostateczna samokontrola i samodyscyplina

Osoby wykazujące schematy z tego obszaru mają trudności z akceptowaniem normalnych granic. Niełatwo im zachować spokój w sytuacji, gdy muszą respektować jakieś ohgraniczenia. Często brakuje im samodyscypliny, by należycie radzić sobie z codziennymi obowiązkami, z nauką, pracą zawodową.  Schematy z obszaru uszkodzonych granic mogą powstać w wyniku rozpieszczania w dzieciństwie, u osób których rodzice mieli problemy z akceptowaniem zwyczajowych granic. Jednak mogą rozwinąć się także w przypadku gdy rodzice są zbyt surowi i wprowadzają nadmierną dyscyplinę, a granice są zbyt ciasne – wówczas pojawianie się schematu to wyraz ogólnego buntu przeciwko ograniczeniom i surowej dyscyplinie.